Eπιτρέπεται να "πειράζουμε" τα αθάνατα έργα; Μία αναδρομή από τον μύθο στη σκηνή

Το ερώτημα-"φωτιά" που ανακύπτει στην ομάδα μας κάθε καλοκαίρι, με αφορμή κάποια παράσταση της Επιδαύρου, είναι το εαν και έως ποιο σημείο "επιτρέπεται" οι σύγχρονοι σκηνοθέτες να "πειράζουν" τα κλασικά έργα. Κι όμως δεν πρόκειται για ερώτημα της δικής μας εποχής.

Πολύ πριν από τον Όμηρο και τους τρεις μεγάλους τραγικούς, υπήρχε μια κοινή μυθική παράδοση μεταξύ των ελληνικών φύλων. Ο Τρωικός πόλεμος, οι Ατρείδες και οι Λαβδακίδες αποτέλεσαν τους βασικούς κοινούς τόπους από όπου εμπνέονταν οι τραγικοί ποιητές για να συνθέσουν τα έργα τους.

Από την παράσταση Οιδίπους σε σκηνοθεσία Γ. Χουβαρδά, Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου 2025

Παρεξέκλιναν οι τραγικοί από τον μύθο;

Οι μύθοι ήταν γνωστοί. Όλοι ήξεραν την ιστορία του Ορέστη, ο οποίος εκδικήθηκε τον θάνατο του πατέρα του σκοτώνοντας τη μητέρα του. Ωστόσο, η συμμετοχή της Ηλέκτρας στον φόνο δεν μαρτυρείται πριν τον 5^ο αι. π.Χ. Η εξέλιξη αυτή είναι μάλλον μία επινόηση των τραγικών. Μάλιστα ο Αισχύλος στην Ορέστεια κρατά την Ηλέκτρα σε απόσταση από τους φόνους, ενώ ο Σοφοκλής κι ο Ευριπίδης υποβαθμίζουν τον ρόλο του Ορέστη και αναδεικνύουν την Ηλέκτρα, δίνοντας το όνομά της στις τραγωδίες τους.

Σε άλλες περιπτώσεις οι τραγικοί εισήγαγαν έναν νέο ήρωα στην καθιερωμένη πλοκή. Η καθοριστικής σημασίας δράση του Νεοπτόλεμου στον Φιλοκτήτη φαίνεται να είναι επινόηση του Σοφοκλή. Ο Νεοπτόλεμος απουσιάζει από τον μη σωζόμενο Φιλοκτήτη του Αισχύλου αλλά και από παλαιότερες εκδοχές του μύθου, όπου συναντούσαμε μόνο τον Διομήδη ή/και τον Οδυσσέα στη Λήμνο, στην προσπάθειά τους να αποσπάσουν τα όπλα του πρωταγωνιστή.

Από τα παραπάνω ενδεικτικά παραδείγματα καταλαβαίνουμε πως οι ίδιοι οι τραγικοί ποιητές "πειραματίζονταν" με την παράδοση.

 Από την Ηλέκτρα του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Δ. Τάρλοου, Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου 2025

Μήπως τα έργα των τραγικών είναι ήδη "πειραγμένα";

Οι μελετητές αμφιβάλλουν για το αν τα έργα που έχουμε σήμερα στα χέρια μας είναι λέξη προς λέξη αυθεντικά. Ακόμη και η πατρότητα ολόκληρων έργων αμφισβητείται, όπως του Προμηθέα Δεσμώτη και του Ρήσου.

Οι ποιητές δεν έγραφαν τα έργα τους για να διαβαστούν, αλλά για να παρασταθούν. Επομένως είναι πιθανό οι υποκριτές να τα αλλοίωναν, προσαρμόζοντάς τα στις ανάγκες τους. Τον 4^ο αι. τον αιώνα κατά τον οποίο σύμφωνα με τον Αριστοτέλη "οι υποκριτές έγιναν τώρα πιο σημαντικοί από τους ποιητές" συνέβαινε σε τέτοιο βαθμό που ο Λυκούργος δημιούργησε επίσημα κρατικά αντίγραφα των έργων των τριών τραγικών, απαγορεύοντας διά νόμου στους υποκριτές να παρεκκλίνουν από αυτά.

Κι όμως, ούτε τα επίσημα αυτά κείμενα έμειναν ανέγγιχτα. Από τον Αριστοτέλη και τους μαθητές του στο Λύκειο έως τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους στο Μουσείο τα έργα αυτά έγιναν αντικείμενο επιστημονικής έρευνας κι ενδελεχούς μελέτης. Οι Αλεξανδρινοί λόγιοι τα επεξεργάστηκαν, μελετώντας διαφορετικούς σωζόμενους τύπους, προσέθεσαν υπομνήματα και ενδεχομένως παραμέρισαν γνήσιες εκδοχές.

Από τον 5^ο αι. π.Χ. και μέχρι την ανακάλυψη της τυπογραφίας τον 15^ο αι. μ.Χ. τα έργα υπέστησαν σταδιακή φθορά, την οποία οι φιλόλογοι ανά τους αιώνες προσπαθούν να επανορθώσουν. Πλέον οι φθορές είτε έχουν θεραπευτεί είτε θεωρούνται αθεράπευτες. 

Από την Αντιγόνη του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Ulrich Rasche, Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου 2025

Πώς επιβίωσαν τα έργα που έχουμε σήμερα;

Από τις 1.200 τραγωδίες που γράφτηκαν, περίπου οι 300 ήταν των τριών τραγικών μας ποιητών εκ των οποίων έχουν σωθεί μόλις 32 •επτά του Αισχύλου, επτά του Σοφοκλή και δεκαοκτώ τραγωδίες του Ευριπίδη (συν ένα σατυρικό δράμα) είναι τα έργα που μας σώζονται και κρατάμε πολύτιμο φυλαχτό.

Και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι φαίνεται πως ξεχώρισαν τους τρεις τραγικούς μας ποιητές, όχι μόνο για την καλλιτεχνική αρτιότητα, αλλά και για την παιδευτική επίδραση. Ωστόσο, από το 250 π.Χ. τα παραθέματα φαίνεται να περιορίζονται στα επτά γνωστά έργα του Αισχύλου, στα επτά του Σοφοκλή και σε μόνο εννέα έργα του Ευριπίδη. Μόνο αυτά τα έργα αντιγράφονταν ευρέως και έφτασαν στο Βυζάντιο.

Μια ευτυχής συγκυρία μάς αποκάλυψε και τα άλλα εννέα έργα του Ευριπίδη που σώζονται σήμερα. Μια αλεξανδρινή έκδοση του 14^ου αι. οργανωμένη αλφαβητικά βρέθηκε σε ένα μόνο χειρόγραφο (με τα έργα που ξεκινούν από ε, η, ι, κ: Ελένη, Ηλέκτρα, Ηρακλής, Ηρακλείδαι, Ίων, Ικέτιδες, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι, Κύκλωψ). Είναι πραγματικά απίστευτο ότι σχεδόν από τύχη έχουμε τα έργα αυτά στα χέρια μας σήμερα. Δεκαεννέα αιώνες μεσολαβούν από το αυτόγραφο του Ευριπίδη μέχρι την πιο πρόσφατη διαθέσιμη μαρτυρία. Για όλους αυτούς τους αιώνες τα έργα ήταν εκτεθειμένα σε κάθε είδους φυσική και ανθρώπινη φθορά.

 Από την Ορέστεια του Αισχύλου, σε σκηνοθεσία Θ. Τερζόπουλου, Αρχαίο θέατρο Επιδαύου 2025

Τι θέλει να πει ο ποιητής;

Τι μας δείχνουν όλα αυτά; Πως τίποτα δεν είναι απόλυτο κι "απαραβίαστο". Κι όμως, τα έργα που επέζησαν δεν σώθηκαν τυχαία· έφεραν μαζί τους μηνύματα που ξεπερνούν τον χρόνο.

Οι Πέρσες του Αισχύλου, η μόνη σωζόμενη τραγωδία που βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα και όχι στη μυθική παράδοση, παρουσιάζει την ήττα των Περσών από τους Αθηναίους στη Σαλαμίνα το 480 π.Χ. -κάτι τόσο απτό, θα έλεγε κάποιος. Μήπως όμως ο σκοπός του Αισχύλου δεν ήταν να πει μια ιστορία, αλλά να αναδείξει την ύβρη και το ευμετάβολο της τύχης; Ή μήπως ήθελε να φέρει τους Αθηναίους στη θέση των ηττημένων, να νιώσουν τον έλεο και τον φόβο μέσω των μεγαλύτερών τους εχθρών;

Το «μήπως» είναι αυτό που ερεθίζει τον θεατή. Όχι αυτό που λέει το έργο, αλλά αυτό που υπονοείται• όχι αυτό που βλέπει ο θεατής, αλλά αυτό που αφήνεται να φανταστεί• όχι αυτό που ακούει, αλλά αυτό που κάνει την καρδιά του να χάνει έναν χτύπο. 

Έχει δικαίωμα λοιπόν ο σκηνοθέτης να "πειράξει" το κείμενο;

Ο σύγχρονος σκηνοθέτης έχει δικαίωμα να "πειράξει" ένα κλασικό έργο, όπως και οι ίδιοι οι τραγικοί "πείραξαν" τους μύθους τους. Το κρίσιμο όμως είναι να το κάνει με γνώση, μελέτη και σεβασμό στον αρχικό δημιουργό. Διαφορετικά, αντί για δημιουργική συνομιλία με την παράδοση, καταλήγουμε σε αυθαίρετη παραμόρφωση. Και το κοινό, ιδίως εκείνο της Επιδαύρου, κρίνει πότε η σκηνοθεσία υπηρετεί το κείμενο και πότε το "καπελώνει". Το ζητούμενο, λοιπόν, δεν είναι να αποφύγουμε τις αλλαγές, αλλά να βρούμε εκείνη την ισορροπία που κρατά ζωντανή την τραγωδία χωρίς να προδίδει την ψυχή της.

"Ιππόλυτος» 1954, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, από το φωτογραφικό αρχείο του Εθνικού θεάτρου