Ο όρκος της Ευρώπης που έγινε η κατάρα της

Γεράσιμος Αρτελάρης
7 Αυγ
διαβάστηκε 6 λεπτά

Έγινε ενημέρωση: 8 Αυγ

Ο όρκος της Ευρώπης / Le Serment d’Europe

Κείμενο – Σκηνοθεσία: Ουαζντί Μουαουάντ

La Colline - théâtre national

Επίδαυρος, Σάββατο 2 Αυγούστου

Μια συγκλονιστική σύγχρονη τραγωδία που σε αυτήν την τόσο σημαντική συγκυρία μας θυμίζει ότι τα εγκλήματα πολέμου έχουν μακροπρόθεσμες και δαιδαλώδεις συνέπειες, και ότι η κάθαρση μπορεί να έρθει μόνο μετά την αναγνώριση του συλλογικού τραύματος.

Οι επτά ηθοποιοί στη σκηνή με έντονη έκφραση, ντυμένοι κυρίως στα σκούρα. Σκοτεινό φόντο με ατμοσφαιρικό φωτισμό. Τέσσερις γυναίκες μπροστά ισορροπούν σε ψηλοτάκουνες γόβες. Η Ευρώπη μιλάει καθιστή προς τους υπόλοιπους.

Ήρθα πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Wajdi Mouawad με τη συγκλονιστική ταινία «Μέσα από τις φλόγες» στην οποία έχει γράψει το σενάριο. Μια από τις σκέψεις μου καθώς την έβλεπα ήταν πως είναι μια σύγχρονη τραγωδία, πολύ κοντά στη δομή στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή.

Μέσα από την ταινία γνώρισα το θέμα που διαχρονικά απασχολεί τον Λιβανογαλλοκαναδό Μουαουάντ: τις συνέπειες των θηριωδιών των πολέμων, και ειδικά των εμφύλιων πολέμων, που βασανίζουν τους επιζώντες και τους απογόνους τους.

Το 2011 είδα στο Ηρώδειο την παράσταση «Γυναίκες» όπου ο Μουαουάντ σκηνοθετούσε τις τρεις τραγωδίες του Σοφοκλή με γυναίκες πρωταγωνίστριες: Τραχίνιαι, Αντιγόνη, Ηλέκτρα. Η σύνδεση δεν ήταν τυχαία. Ο Μουαουάντ εξέταζε τη θέση των γυναικών στις πατριαρχικές κοινωνίες και τη βία όλων των μορφών που δέχονται διαχρονικά.

Αυτά τα έργα, σε συνδυασμό με τη Μήδεια του Ευριπίδη, αποτέλεσαν τη μαγιά του έργου που έγραψε και σκηνοθέτησε ο Μουαουάντ φέτος στην Επίδαυρο. Ο Όρκος της Ευρώπης είναι ξεκάθαρα μια σύγχρονη τραγωδία, στην οποία όλοι οι τραγικοί χαρακτήρες, πλην ενός, είναι γυναίκες.

Μια γυναίκα με λευκή κοτσίδα και έντονο βλέμμα σε μαύρο φόντο. Στο βάθος, ένα κορίτσι ακουμπάει σε ξύλινο κουτί και την κοιτάει θυμωμένο. — Οι δύο εκδοχές της Ευρώπης - σήμερα και 75 χρόνια πριν

Στον πυρήνα του έργου βρίσκεται μια θηριωδία που συνέβη στην κοιλάδα του Ακσάι-Τζαλί-Χαντάν κατά τη διάρκεια ενός πολέμου, από αυτούς που μια ομάδα ανθρώπων μισεί θανάσιμα μια άλλη ομάδα. Η οκτάχρονη Ευρώπη συμμετέχει στο έγκλημα χωρίς να έχει πλήρη επίγνωση των πράξεών της, μέχρι τη στιγμή που η φρίκη θα την αλλάξει για πάντα. Ο όρκος που δίνει στον αδερφό της, ότι δεν θα πει ποτέ ότι δεν έφταιξε και ότι θα σπάσει τον κύκλο του μίσους, γίνεται η κατάρα που καθοδηγεί όλη την υπόλοιπη ζωή της.

75 χρόνια μετά, η Άσσια, ανακρίτρια του ΟΗΕ, την πιέζει να καταθέσει την ιστορία της. Η Ευρώπη υπόσχεται ότι θα καταθέσει μόνο παρουσία τριών συγκεκριμένων γυναικών, τις οποίες η Άσσια πρέπει να βρει. Αυτές οι τρεις γυναίκες, η Αραβογαλλίδα Ουεντίχα, η Ελληνίδα Μεγάρα και η Καναδή Ζοβέτ ζουν τις ζωές τους αγνοώντας τη σχέση τους με το παρελθόν. Θα παραστούν στην κατάθεση, όπου θα αρχίσει να ξετυλίγεται ένα κουβάρι γεγονότων που ρίχνει φως σε κάποια από τα ανεξήγητα προβλήματα που αντιμετωπίζουν.

Τελευταίο τραγικό πρόσωπο ο Ζάκαρι, γιος της Ουέντιχα. Ένα παιδί μεγαλωμένο με αγάπη. Ένας έφηβος που χωρίς να έχει δώσει πρότερα σημάδια, σκοτώνει μια κοπέλα και αρνείται να το ομολογήσει, παρόλο που αυτό θα μείωνε την ποινή του.

Στην ουσία το έργο ήταν έξι τραγωδίες σε μία, μία για κάθε χαρακτήρα του έργου, με κοινή αφετηρία τη θηριωδία που συνέβη 75 χρόνια πριν.

Ο Μουαουάντ χρησιμοποίησε πολλά από τα στοιχεία των κλασικών τραγωδιών στο έργο του. Ο μονόλογος της Ευρώπης στην αρχή, με το στήσιμο της σκηνής, ήταν ο πρόλογος. Οι τρεις γυναίκες εκτός από τραγικά πρόσωπα αποτέλεσαν και τον άτυπο «Χορό». Το έργο διαδραματίζεται εντός μίας μέρας, με εμβόλιμες στιγμές από τη ζωή κάθε γυναίκας. Η εναλλαγή της εξέλιξης της κεντρικής ιστορίας με τα προσωπικά γεγονότα θύμισε τη δομή επεισόδια-στάσιμα των τραγωδιών. Τα φρικτά γεγονότα δεν παρουσιάζονται επί σκηνής, ενώ οι μεγάλοι μονόλογοι θύμισαν αντίστοιχους των ηρώων του Σοφοκλή και του Ευριπίδη.

Η Μεγάρα χορεύει έντονα ενώ η μικρή Ευρώπη, λερωμένη με αίμα, προσπαθεί να την αγγίξει.

Το έργο ήταν σε όλα τα στοιχεία του συγκλονιστικό. Το κείμενο που έγραψε ο Μουαουάντ είναι υπέροχο. Σε κάποια σημεία ήταν καθαρή ποίηση. Ξαναδιαβάζω μέρες μετά τμήματα της μετάφρασης και ακόμα θαυμάζω την ικανότητά του στη δημιουργία εικόνων. Η σύνθεση τριών γλωσσών – γαλλικά, αγγλικά, ελληνικά – κύλησε φυσικά, υπογραμμίζοντας τις διαφορετικές πορείες των χαρακτήρων. Υπήρχε συνεχώς στο μυαλό μου ένας χάρτης, που ενώνει το σύνορο Ευρώπης και Ασίας με την Ελλάδα, τη Γαλλία και το Κεμπέκ του Καναδά.

Η υπόθεση του έργου σκόπιμα δεν ήταν γραμμική, δεν είχε αρχή-μέση-τέλος. Για τον Μουαουάντ συμβόλιζε την αίσθηση του συλλογικού τραύματος, που κατακερματίζει τον χρόνο. Ο κάθε χαρακτήρας το βιώνει διαφορετικά. Προσπαθεί να συνεχίσει τη ζωή του, όμως το τραύμα εκδηλώνεται ξανά και ξανά, σε ανύποπτο χρόνο, γυρνώντας τον πίσω. Δεν μπορεί να υπάρξει πρόοδος αν το τραύμα δεν αντιμετωπιστεί.

Η σειρά των σκηνών ήταν ευφυέστατη. Ως θεατές γνωρίζαμε όσα ήταν απαραίτητο να γνωρίζουμε για να εστιάσουμε εκεί που ήθελε ο συγγραφέας/σκηνοθέτης. Η αποκάλυψη νέων στοιχείων ερχόταν να συμπληρώσει την εικόνα και να ενισχύσει τα συναισθήματά μας. Το έργο με συγκίνησε σε πολλές στιγμές: στις περιγραφές των εγκλημάτων (παλιού και νέου), στο αγκάλιασμα αλληλοϋποστήριξης των γυναικών, στο όνειρο-τελετουργία. Κορυφαία στιγμή όμως ήταν ο μονόλογος της Ουεντίχα (Ζιλιέτ Μπινός), που βρίσκει την αγάπη μέσα στο πυκνότερο σκοτάδι.

Η αλήθεια είναι πως μετά από εκείνον τον συγκλονιστικό μονόλογο, πίστευα ότι η παράσταση θα τελειώσει. Όμως ο σκηνοθέτης είχε κι άλλα πράγματα να πει, έπρεπε να κλείσει και τις υπόλοιπες ιστορίες που μας παρουσίασε. Κι αν στο «Μέσα στις φλόγες» το φινάλε μου είχε φανεί αδύναμο, αμήχανο, σαν τραγωδία δίχως κάθαρση, ο Μουαουάντ αυτή τη φορά μας πρόσφερε τρεις καθάρσεις: στον μονόλογο της αγάπης της Ουεντίχα, στην αναγνώριση και συμφιλίωση των απογόνων θυτών και θυμάτων, και στην ανατριχιαστική απολογία του Ζάκαρι.

Κι όπως κάθε τραγωδία που σέβεται τον εαυτό της, δεν θα μπορούσε να μην καταπιάνεται με βαθιά φιλοσοφικά ερωτήματα. Αν και ήταν διάχυτα σε όλο το έργο, συμπυκνώθηκαν στον τελικό μονόλογο του Ζάκαρι, με επίλογο το ερώτημα: μπορεί το τέρας που έκανε ένα τέτοιο έγκλημα να λέγεται ακόμα άνθρωπος;

Η γριά Ευρώπη δείχνει στον καθισμένο Ζάκαρι το κοινό τους παρελθόν. Περίπου 20 αναποδογυρισμένες καρέκλες βρίσκονται μπροστά τους. Ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα.

Κρατάω επίσης το ότι αυτή τη φορά ο Μουαουάντ επέλεξε να μας δείξει τις επιπτώσεις των εγκλημάτων πολέμου πρωτίστως στους θύτες, ή τουλάχιστον στη μερίδα των θυτών που μπορούν ακόμα να νιώσουν συναισθήματα, που δεν μπορούν να μην επηρεαστούν από το μακελειό. Επιπτώσεις που θα συνεχίσουν να ταλαιπωρούν για γενιές και γενιές, μέχρι το τραύμα να αντιμετωπιστεί. Επιπτώσεις που δεν είναι μόνο ψυχολογικές, αλλά έχουν περάσει στον γενετικό κώδικα, όπως έχει δείξει η σύγχρονη επιστήμη.

Κι αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να ξεχάσουμε. Τα εγκλήματα που βλέπουμε σήμερα στην Παλαιστίνη, στην Ουκρανία, στην Υεμένη, στο Σουδάν, θα δημιουργήσουν συλλογικά τραύματα που θα μας συνοδεύουν για πάρα πολλά χρόνια, όπως ξέρει ο Μουαουάντ από πρώτο χέρι.

Ενδιαφέρουσα ήταν και η παράλληλη πορεία της Ευρώπης του έργου με την Ευρώπη του μύθου. Όπως η ανάμνηση ενός αρχαίου πολέμου αποτυπώθηκε ως η αρπαγή της μυθικής Ευρώπης από τον Δία, έτσι και το σύγχρονο έγκλημα θα διώξει την Ευρώπη από τον τόπο της και θα την ωθήσει προς τα δυτικά. Δύο γενιές μετά την αρπαγή θα γεννηθεί ο Μινώταυρος. Δύο γενιές μετά τη σφαγή στο Ακσάι-Τζαλί-Χαντάν θα γεννηθεί ένα άλλο «τέρας».

Η υπερυψωμένη ορθογώνια σκηνή του Emmanouel Clolus προσωπικά δεν με ενόχλησε. Αντιθέτως, βοήθησε πάρα πολύ τους θεατές των κεντρικών κερκίδων, καθώς προβάλλονταν υπότιτλοι στη βάση της και δεν χρειαζόταν να στρίβουμε συνέχεια το κεφάλι μας αριστερά ή δεξιά για να διαβάσουμε τους πλαγιότιτλους. Ίσως όμως να δυσκόλεψε τους θεατές που κάθονταν στα πολύ πλάγια.

Οι φωτισμοί του Laurent Schneegans ήταν εξαιρετικοί, ειδικά στις σκηνές που οι προβολείς δημιουργούσαν τη δέσμη που ξεκινούσε από τη συμφιλίωση των γυναικών στη σκηνή και χανόταν ψηλά στον ουρανό,. Ήταν πλήρως εναρμονισμένοι με το όραμα του σκηνοθέτη να συνδυάσει τα στοιχεία που κατά τον ίδιο συμβολίζουν την παρηγοριά: τον ουρανό, το φως και τη φιλία, όπως τη βίωσε μέσω των φίλων που γνώρισε στο ταξίδι της ξενιτιάς του, και τους οποίους δεν θα είχε συναντήσει διαφορετικά.

Υποδειγματικός ήταν κι ο σχεδιασμός ήχου της Annabelle Maillard. Οι φωνές ακούγονταν φυσικές, σε βαθμό που μέχρι και το τέλος του έργου νόμιζα ότι δεν υπήρχαν μικρόφωνα. (Το ότι οι δύο παραγωγές με ορθογώνιο σκηνικό – αυτή κι ο Οιδίποδας του Οστερμάιερ – που κατηγορήθηκαν ότι δεν ταιριάζουν στην Επίδαυρο, είχαν τον πιο φυσικό ήχο με μικρόφωνα, θα πρέπει να το κοιτάξουν οι υπόλοιπες παραγωγές.)

Πληροφορίες για την παράσταση αντλήθηκαν από το πρόγραμμα της παράστασης, την ιστοσελίδα του Φεστιβάλ Αθηνών και τη συνέντευξη των συντελεστών στο Αθηνόραμα.